Çocuğum üstün zekalı mı?

Yazı: Burcu Öztınaz Kömürlü

Şimdiki çocuklar dünyaya gözlerini açtıkları anda içine doğdukları çevreye tanıyormuş gibi bakıyorlar fakat var olan potansiyellerinin ortaya çıkabilmesi için kendilerini güvende hissetmeye ve her zaman desteklendiklerini bilmeye ihtiyaç duyuyorlar. Daha yürümeye bile başlamadan teknolojik aletleri kullanan, konuşmaya başladıklarında söyledikleriyle, düşünme ve yorumlama biçimleriyle herkesi şaşırtan minikler, belli ki geleceğin parlak yıldızları. Bilime ve sanata olan yatkınlıkları, yaratıcı fikirleri ile umut vadeden bir nesil geliyor. Fakat üstün yetenekleri konusunda övülen çocuklar kadar, öğrenme güçlüğü yaşayan, uyum sorunu olan, ‘farklı’ olarak tanımlanan ve bu nedenle potansiyelleri henüz keşfedilememiş çocuklar da var. Her iki koşulda da ebeveynlerin aklına gelen soru ortak “Acaba çocuğum üstün zekalı olabilir mi?”

Bebeğiniz üstün bir zekaya sahipse erken dönemden itibaren bazı belirtileri fark edebilirsiniz. Peki bunu nasıl anlayacak ve test edeceksiniz? Sizler için araştırdık ve sonrasında nasıl bir yol izlenmesi gerektiğini konunun uzmanı eğitimci yazar Dr. Bahar Eriş’e sorduk.

Hangi çocuklar üstün zekalı?
Bir çocuğun üstün zekalı olup olmadığı klasik anlamıyla; bilişsel, sosyal ve motor alanlarda yaşıtlarının üstünde gelişim göstermesiyle anlaşılıyor. Doğumdan itibaren bebeğin normalden hızlı gelişmesi, yaşına ve zeka düzeyine göre beklenmeyen davranışlarda bulunması gerçekten de üstün zekalı olabileceğini akıllara getiriyor. Sırf merak için erken bir zamanda bunun heyecanına kapılıp çocuğu teste sokmak doğru değil fakat geç kalınmış keşiflerin de pişmanlıkları beraberinde getireceğini unutmamak ve bu konuyu titizlikle ele almak gerekiyor. Çocuğun gerçekten üstün zekalı olup olmadığını anlamak için genellikle okul çağının başlamasını beklemek daha doğru kabul ediliyor. Bazı özel durumlarda ise üstün zekalı çocuk çok daha küçük yaşlarda kendini belli ediyor.

İlk işaretler fiziksel gelişimde
Üstün zekalı çocuk, bebeklik döneminde ilk belirtileri gösteriyor. Fakat her çocuğun farklı olduğunu ve becerilerini kendi sürecinde geliştirdiğini de unutmamak gerekiyor. Bebeğin özel olduğunu düşündürecek ilk bulgular fiziksel gelişimi... Erken yürümek, erken konuşmak ve okula başlamadan okumayı sökmek çocuğun ileri zeka seviyesine sahip olduğunun göstergesi olabiliyor. Çocuğun gelişimindeki bu dönüm noktalarına akranlarından önce ulaşıp ulaşmadığını gözlemlemek, yaşa göre ince ve kaba motor becerilerinin neler olduğunu araştırıp takip etmek önemli fikirler elde etmenizi sağlıyor.

Yüksek IQ başarı demek değil
Üstün zeka veya üstün yetenek çok yönlü bileşenlerle değerlendirilmesi gereken bir kavram. Daha çok genetik olarak belirlendiği düşünülen IQ’nun yanı sıra daha geliştirilebilir olarak kabul edilen EQ’yu da dikkate almak gerekiyor. Yapılan araştırmalar, dinamik zekanın (IQ) duygusal yaşamla fazla ilişkisi olmadığını ve sosyal hayat idaresinin tamamen duygusal zeka ile alakalı olduğunu gösteriyor. IQ yüksekliği sosyal hayatta, özel yaşamda ve hatta iş hayatında başarı demek değil. Bu alanlarda başarıyı getiren daha çok duygusal zeka oluyor.

Üstün zekalı ve üstün yetenekli çocukların gelişimi üzerine odaklanmış olan eğitimci yazar Dr. Bahar Eriş’in anlattıkları, her alandaki tanımlar gibi üstün zeka ve üstün yetenek tanımlarının da değişmeye başladığını, üstün zekanın daha hümanist bir yaklaşımla ele alındığını gösteriyor. Dr. Bahar Eriş, bu yüzyılda başarılı olmak için olmazsa olmaz becerileri şöyle sıralıyor: “Yaratıcılık, takım çalışması, empati kurabilme, pratik düşünebilme, problem çözme, farklı fikirler arasında orijinal bağlantılar kurabilme... IQ testlerinin bunları ölçemediğini ve bu nedenle testten düşük puan alan ama bu alanlarda yüksek becerileri olan çocuğun zeki olmadığına hükmetmenin doğru olmadığını hatta haksızlık olacağını belirtiyor.

‘Her Çocuk Üstün Yeteneklidir’ ve ‘Anne Beynim Aç’ kitaplarının yazarı olan Dr. Bahar Eriş, erken dönemde üstün zeka ya da üstün yetenekten çok ‘üstün potansiyel’den söz etmenin daha uygun olduğunu belirtiyor.



Olağanüstü hafıza ve orjinal fikirler
Dr. Bahar Eriş, okul öncesi dönemde üstün potansiyel işareti kabul edilen bazı temel özellikleri şöyle sıralıyor: “Zengin bir sözcük dağarcığı, erken yaşta konuşma, erken yaşta yürüme, erken fiziksel gelişim, iyi bir hafıza, tutkulu bir merak, otoriteyi sorgulama, bağımsız çalışma isteği, karmaşık fikirlere sahip olma, farklı fikirler arasında ilginç bağlantılar kurabilme, orijinal fikirler üretebilme gibi özellikler... Olağanüstü hafıza, hızlı öğrenme ve öğrenmeyi sevme, kitaplara karşı aşırı ilgi, şakaları anlama yeteneği, soyut muhakeme ve problem çözme becerileri, güçlü bir hayal gücü, başkalarının ve dünyanın sorunlarına karşı aşırı duyarlılık, oyunda lider olma da literatürde üstün yetenekle bağdaştırılan diğer özellikler arasında. Olağanüstü hareketlilik, uzun dikkat süresi, ses, ağrı ve acıya karşı aşırı reaksiyon, yürüme veya konuşma gibi gelişimsel dönüm noktalarına hızlı geçiş gibi özellikler de üstün zekaya işaret edebilir.”

Üstün yeteneğin devam etmesi eğitime bağlı
Erken dönemde bu özellikleri sergilemek yetişkinlikte de üstün yetenekli olunacağını garantilemiyor. “Küçükken yetenekli bir öğrenci olmak ya da herhangi bir yetenek alanında olağanüstü olmak erken bir avantaj sağlayabilir ama yetişkinlikte bunun devam edeceğini garantilemez” diyen Dr. Bahar Eriş, yetişkinlikte üstün yeteneğin devam etmesinin yıllar süren bir gelişim sürecine bağlı olduğunu söylüyor. “Başlangıçtaki yetenek düzeyi ne olursa olsun, olağanüstü yetenek düzeylerine ulaşmak için aileden ve çevreden destek, mümkün olan en iyi öğretmen ve rol modellerle çalışma, gelişim aşamasına uygun motivasyon desteği, amaca odaklılık ve yetenek alanına giderek artan bir tutkuyla bağlılık gerekiyor” diyor.

Merak için test yaptırmayın
Küçük yaşta gerekmedikçe IQ testi yaptırmak bir anlam ifade etmediği gibi, çocuğu ve aileyi, gereksiz yere strese sokabiliyor. “Çocuk yaşıtlarıyla iyi anlaşıyorsa, sınıfta veya genel olarak mutluysa, sınıfta yapılan aktiviteler ilgisini çekiyorsa, dikkat sorunu yaşamıyorsa, derslerle ilgiliyse test yaptırmanın bir anlamı ve gereği yok” diyen Dr. Bahar Eriş; çocuk arkadaşlık kuramıyorsa, okulda mutsuzsa ve bu durum kronik bir hal aldıysa, dikkati sık sık dağılıyorsa, hiperaktiviteyle ilgili şüpheler varsa, odaklanma sorunları yaşıyorsa ve yalnızlık çekiyorsa test yapılması gerektiğini belirtiyor. Dr. Bahar Eriş, bir çocuğa hiperaktif tanısı konulacak ve ilaç verilecekse önce mutlaka zeka düzeyine bakılmasını öneriyor, “Asıl sorun çocuğun zeka düzeyinin çok ileri olduğu için bulunduğu ortamda çok sıkılması olabilir” diyor.

En az üç sonuç 
Dr. Bahar Eriş test sonuçlarının kesin doğru kabul edilmemesi gerektiğini belirterek şunları söylüyor: “Aynı çocuğu başka bir zamanda teste sokun, farklı sonuç alabilir. Bu nedenle çocuk testten düşük puan aldıysa, kesinlikle en az bir şans daha tanınmalı. Düşük puanın pek çok nedeni olabilir. Testi yapan kişi çocukla iyi iletişim kuramamış olabilir. Çocuk o gün kendini hasta hissediyor olabilir. Test ortamı onu rahatsız hissetmiş olabilir. Bir sürü neden sayabilirsiniz. Böyle bir durumda önerilen, en az altı ay sonra tekrar test yapılmasıdır. En az üç testin sonucunda daha sağlıklı bir tablo çıkar. Değerlendirmede en yüksek puan dikkate alınmalıdır.”

Çocuğun değerini IQ ölçmez
3-10 yaş arası çocukların üçte ikisinin IQ skorlarının büyük  değişkenlik gösterdiğini bu sebeple 11 yaşından önce yapılan testlerin çok anlamlı olmadığını söyleyen Dr. Bahar Eriş, bunun nedeninin çocukların henüz beyin gelişimlerini tamamlamamış olmaları olduğunu ifade ediyor. “Her çocuğun gelişim süreci farklıdır. Bazı çocuklar daha geç gelişim gösterebilir. Ancak erken yaşlarda yapılan testler, daha geç gelişim gösteren çocukların potansiyelinin ortaya çıkmasına bir engel teşkil ediyor. Bu çocuklar nasılsa potansiyeli yüksek değil diyerek daha az ilgi görüyor. Daha az ilgi gören çocuk da daha az başarılı oluyor. Aynı şekilde, daha çok ilgi gören çocuk daha başarılı oluyor. Psikolojide ‘kendini gerçekleştiren kehanet’ dediğimiz durum. En kötüsü de çocuk testin ardından ailede, okulda ve çevrede, ‘yürüyen bir IQ skoru’ muamelesi görebiliyor. IQ skoru, çocuğun değerini ölçme aracı değildir” diyor.



Nasıl desteklenmeli?
Üstün zekalı bir çocuk 2-3 yaşlarından itibaren belli alanlara olan ilgisini belli etmeye başlıyor. Ailelerin bunu fark edebilmesi için keskin gözlemci olmaları çok önemli. Ailenin kaçırdığını bazen ilgili bir öğretmen de yakalayabilir. Bu sebeple ailenin çocuğunu tanıyıp öğretmene anlatmasının çok önemli olduğunu söyleyen Dr. Bahar Eriş, aile ve öğretmen işbirliğinin gerekli olduğunu ifade ediyor. Bu noktada ailelerin çocuğun izinden gitmesi de çok önemli. Dr. Bahar Eriş, “Bazen aileler çocuğun tutkularını göz ardı edip kendi tutku ve isteklerini çocuğa empoze edebiliyor. Üstün yetenekli yetişkinlerin çocukluk dönemlerine dair araştırmalar, ailelerinin öncelikle onların ilgi ve potansiyel alanının ne olduğunu tespit edip o alanda destek verdiğini gösteriyor” diyor.

Üstün zekalı demek çocuğun her şeyi çabuk kavraması ve yapması anlamına gelmiyor. Üstün zeka ile birlikte bazı çocuklarda öğrenme güçlüğü de görülebiliyor. Bu durumda üstün zekalılık göz ardı ediliyor. Bu şekilde üstün zekalı tanımı yerine öğrenme güçlüğü tanısı konulan bir çok çocuk var. Dr. Bahar Eriş bu konuda şunları söylüyor: “Bir çocuk geç yürüyebilir, geç konuşabilir, geç okuyabilir, engeli olabilir, öğrenme güçlüğü olabilir, disleksik olabilir ve bütün bunlarla birlikte üstün yetenek potansiyeli taşıyabilir. O yüzden erken gelişim gösteren çocukları dikkate alırken, göstermeyen çocuklar göz ardı edilmemeli. Bugün tarihe geçmiş birçok dahiye bakıyoruz; geç konuşmuş, geç yürümüş, disleksi sorunu olan, okulda başarısız, okuldan atılmış birçok isim var. Biz bu çocuklara ‘iki kere farklı çocuklar’ diyoruz.”

Her çocuğun üstün potansiyeli var
İki kere farklı çocukların en büyük sorunu gerek toplumda gerek sınıflarda bu çocukların zayıf yönleri, engelleri ya da öğrenme güçlüklerinin yeteneklerini maskelemesi. “Genellikle çevre ya da öğretmenler sorunlu yanlara odaklanmaya daha meyilli. Oysa doğru öğrenme stratejileri kullanıldığında, çocuklar doğru telafi stratejilerini kazandığında, önemli ilerlemeler kaydedebiliyor” diyen Dr. Bahar Eriş, iki kere farklı çocuklarda önemli olan nokta, çocuğun yetenekli olan tarafını kullanarak zayıf olan tarafını telafi etmeye ya da güçlendirmeye çalışmak olduğunu ifade ediyor. “Bu sebeple bu çocuklara bakış açısını değiştirmek, ‘karşımdaki çocuk daha geri, daha kötü, daha yavaş’ şeklinde hiyerarşik bir bakış açısından kurtulmak gerek. Bunun yerine ‘karşımda daha farklı düşünen, daha farklı öğrenen bir çocuk var’ diye bakmak lazım. Öğrenci belli bir yöntemle öğrenemiyorsa, o zaman başka bir yöntem denemek gerekiyor. Aksi takdirde çocuk sorunun kendisinde olduğunu düşünüyor. Oysa asıl sorun, ona uygun olan tekniğin kullanılmıyor olması” diyor. Üstün yeteneğin yeşermesi için belli bir alanda doğal genetik yatkınlık, bu alana duyulan tutku, yoğun çaba, sıkı bir eğitim ve çevre desteği gibi koşulların bir araya gelmesi gerektiğini belirten Dr. Bahar Eriş, “her çocuğa ‘üstün potansiyelli muamelesi’ yapar ve öyleymiş gibi davranırsanız, mutlaka olduğu noktadan çok daha ileri gider. Bunu çocuğun sınırlarına, karakterine, hızına ve çocukluğuna saygı göstererek yapmak önemlidir.” diyor.

Üstün zekanın işaretleri
• Yaşına göre fiziksel gelişimi daha hızlıdır.
• En az 14 aylıkken konuşabilir.
• Normalden daha az uyur.
• 18 aylıkken verilen yönergeleri takip edebilir.
• Hafızası kuvvetlidir.
• Hiperaktif değildir, ama çok fazla hareketlidir.
• Meraklıdır.
• Parçalarını keşfetmek için oyuncaklarını kırabilir.
• Bir yaşında iki kelimeli cümle kurabilir.
• Uzun süre odaklanabilir.
• Empati duygusu gelişmiştir.
• İleri derecede hayal gücüne sahiptir.
• Yüksek algıya sahiptir, çevredeki değişiklikleri hemen algılar.
• Yalnız oynamayı tercih eder.
• Gürültüden rahatsız olabilir ve tepki gösterebilir.



Test yaptırmak için acele etmeyin
Çocuğunuzun üstün zekalı olduğunu düşünüyorsanız erken yaşta test yaptırmak eğitimiyle ilgili alınacak kararlar açısından size zaman kazandıracaktır elbette. Fakat sadece zeka testine bakarak tanı koymak doğru kabul edilmiyor, bunun yanı sıra çevresel koşulları ve karakteristik özellikleri de göz önünde bulundurmak gerekiyor. Çocuklara üç yaşından itibaren zeka testleri uygulanabiliyor fakat daha kabul edilebilir sonuçlar elde etmek için beş yaşın beklenmesinin daha doğru olduğu belirtiliyor.

En yaygın kullanılan WISC-R testi
Ülkemizde WISC-R testi zeka IQ ölçümü için en yaygın olarak kullanılan test. David Wescler tarafından 1939 yılında hazırlanmış olan zeka testi, önce yetişkinler için ortaya çıkmış ve yapılan düzenlemeler ile çocuklar için yeniden tasarlanmış. WISC-R Çocuk Zeka Testi, 6-16 yaş arası çocuklar için uygun. Bireysel olarak uygulanan bu test 1-1.5 saat sürüyor.

WISC-R testi her ilçenin Rehberlik ve Araştırma merkezlerindeki (RAM) uzmanlar tarafından ücretsiz olarak uygulanıyor. Randevu almak uzun sürebiliyor. RAM raporu resmi olarak geçerli olan tek rapor. Özel psikologlar ve üniversiteler de bu testleri uygulayabiliyor ancak raporları resmi geçerliliğe sahip değil.