Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) belirtileri neler? DEHB tedavisi var mı?

DEHB (dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu), genellikle çocukluk döneminde başlayan ve ergenlikten yetişkinliğe kadar devam edebilen nörogelişimsel bir bozukluk. Uzm. Klinik Psikolog Aybige Üstüner, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) hakkında merak edilenleri detaylıca anlattı. 

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) nedir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), bireyin dikkatini sürdürmekte, dürtülerini kontrol etmekte ve hareketlerini düzenlemekte güçlük çektiği, nörogelişimsel bir bozukluktur. Çocukluk döneminde başlayan bu durum, birçok bireyde yaşam boyu devam edebilir ve hem akademik hem sosyal alanlarda işlevselliği etkileyebilir.

DEHB neden olur?

Yapılan araştırmalar bu bozukluğun bir dizi biyolojik, genetik ve çevresel faktörün etkileşiminden kaynaklandığını göstermektedir.

1.    Genetik Faktörler

DEHB'nin en önemli nedenlerinden biri genetik yatkınlıktır.

Ailede DEHB öyküsü olan bireylerde bu bozukluğun görülme olasılığı daha yüksektir.
DEHB'nin kalıtsallığı, yaklaşık %70-80 oranında genetik faktörlere dayandırılmaktadır.

2.   Beyin Yapısı ve Fonksiyonu

DEHB olan bireylerde beynin belirli bölgelerinde yapısal ve işlevsel farklılıklar görülebilir:

Prefrontal Korteks: Dikkat, karar verme ve dürtü kontrolünden sorumlu bu bölgenin işlevinde azalma gözlemlenmiştir.
Nörotransmitter Dengesizliği: Dopamin ve norepinefrin gibi kimyasalların seviyelerindeki dengesizlik, dikkat ve dürtü kontrolü sorunlarına yol açabilir.
Beyin Aktivitesi: DEHB olan bireylerde beyin aktivitesinin normalden farklı olduğu, özellikle dikkat ve planlama gerektiren görevlerde bu farkın belirginleştiği bilinmektedir.

3.  Çevresel Faktörler

DEHB'nin çevresel faktörleri, doğum öncesinden itibaren bireyin maruz kaldığı çeşitli etkileri kapsar. Anne adayının hamilelik sırasında sigara, alkol veya diğer zararlı maddeleri kullanması, stresli bir hamilelik geçirmesi ya da enfeksiyonlara maruz kalması DEHB riskini artırabilir. Doğum sırasında oksijen yetersizliği, erken doğum veya düşük doğum ağırlığı gibi komplikasyonlar da bu riskle ilişkilidir. Çocukluk döneminde ise kurşun gibi toksik maddelere maruz kalma, sağlıksız beslenme, düzensiz uyku düzeni ve stresli bir aile ortamı gibi faktörler belirtileri kötüleştirebilir ya da daha belirgin hale getirebilir. Bu tür çevresel faktörler, genetik yatkınlığı olan bireylerde DEHB'nin ortaya çıkışını tetikleyebilir veya mevcut belirtilerin şiddetini artırabilir.

DEHB Belirtileri Nelerdir?

1. Dikkat Eksikliği Belirtileri

Detaylara dikkat etmekte zorlanma, sık sık dikkatsizce hatalar yapma.
Uzun süreli dikkat gerektiren görevlerde dikkatin dağılması (örneğin, ders dinlerken veya oyun oynarken).
Dinlemiyormuş gibi görünme ve talimatları takip etmekte güçlük.
Görevleri ve aktiviteleri organize etmede zorlanma.
Planlanan işleri yarım bırakma veya tamamlayamama.
Günlük görevleri unutma (örneğin, ödevleri, randevuları).
Sık sık eşyalarını kaybetme (kalem, kitap, anahtar gibi).

2. Hiperaktivite Belirtileri

• Yerinde duramama, sürekli hareket etme ihtiyacı hissetme.
• Sessiz bir şekilde oyun oynamakta veya dinlenmekte güçlük.
• Sürekli "hareket halindeymiş" gibi görünme.
• Oturması gereken yerlerde sürekli kıpırdanma veya ayağa kalkma.
• Huzursuzluk ve sabit kalamama.

3. Dürtüsellik Belirtileri

• Sorular tamamlanmadan cevap verme veya söz kesme.
• Sırasını beklemekte zorlanma.
• Düşünmeden hareket etme ve sonuçlarını değerlendirememe.
• Başkalarının konuşmalarına veya oyunlarına müdahale etme.
• Aceleci kararlar verme ve bu nedenle sık sık hatalar yapma.

DEHB türleri nelerdir?

1.   Dikkat Eksikliği Baskın Tip

Bu türde bireyin dikkatini sürdürmekte yaşadığı sorunlar ön plandadır. Hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri ya çok azdır ya da hiç görülmez. Belirgin özellikleri şunlardır:

• Detaylara dikkat etmekte zorlanır, sık sık hatalar yapar.
• Görevleri planlama ve organize etmede güçlük çeker.
• Verilen talimatları takip etmekte zorlanır ve işleri yarım bırakabilir.
• Sık sık eşyalarını kaybeder (örneğin, okul araç gereçleri, anahtarlar).
• Günlük aktivitelerde dalgın ve unutkan bir izlenim bırakır.

2.    Hiperaktivite ve Dürtüsellik Baskın Tip

Bu türde hiperaktif davranışlar ve dürtü kontrol sorunları dikkat eksikliğine göre daha belirgindir. Bu bireyler genellikle:

• Yerinde duramaz ve sürekli hareket etme ihtiyacı hisseder.
• Sessiz bir şekilde oturmayı gerektiren durumlarda zorluk yaşar.
• Sorular tamamlanmadan cevap verir veya bir konuşma sırasında araya girer.
• Sırasını beklemekte zorlanır ve sabırsızlık gösterir.
• Sosyal ilişkilerde kontrolsüz davranışlar sergileyebilir.

3.    Bileşik Tip

Bu tür, hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerinin bir arada bulunduğu durumdur. Bu bireylerde:

Hem dikkatle ilgili sorunlar (örneğin, dikkati toplamakta ve sürdürebilmekte güçlük)
Hem de hareketlilik ve dürtüsellik ile ilgili zorluklar (örneğin, sürekli hareket etme, düşünmeden hareket etme) gözlemlenir.

DEHB en çok kimlerde görülür?

1. Çocuklar ve Ergenler

DEHB genellikle çocukluk döneminde teşhis edilir ve en yaygın olarak okul çağındaki çocuklarda görülür. Okul ortamı, dikkat eksikliği, dürtüsellik ve hiperaktivite belirtilerinin daha belirgin hale gelmesine neden olabilir. Özellikle erkek çocuklarda, kızlara göre teşhis oranı daha yüksektir; bu durum, erkeklerde daha hiperaktif-dürtüsel belirtilerin, kızlarda ise daha sessiz dikkat eksikliği belirtilerinin görülmesiyle ilişkilidir.

2. Erkekler

Araştırmalar, erkeklerde DEHB teşhisinin kızlara göre daha sık konulduğunu göstermektedir. Bunun nedeni, erkeklerde genellikle hiperaktivite ve dürtüsellik gibi daha belirgin belirtilerin gözlemlenmesidir. Ancak, kızlarda genellikle dikkat eksikliği baskın olduğu için teşhis edilme oranı daha düşük olabilir.

3. Genetik Yatkınlığı Olanlar

Aile geçmişinde DEHB olan bireylerde, bu bozukluğun görülme olasılığı daha yüksektir. Özellikle birinci derece akrabalarda (ebeveynler veya kardeşler) DEHB öyküsü varsa, çocuklarda bu durumun ortaya çıkma riski artar.

4. Doğum Komplikasyonu Yaşamış Çocuklar

Erken doğum, düşük doğum ağırlığı veya doğum sırasında oksijen yetersizliği gibi komplikasyonlar yaşamış çocuklarda DEHB görülme riski artabilir. Bu tür biyolojik faktörler, beyin gelişimini etkileyerek belirtilerin ortaya çıkmasına neden olabilir.

5. Çevresel Risklere Maruz Kalanlar

Hamilelik sırasında annenin sigara, alkol veya diğer zararlı maddeleri kullanması ya da çocukluk döneminde toksik maddelere (örneğin, kurşun) maruz kalmak, DEHB gelişim riskini artırabilir. Ayrıca, düzensiz aile ortamları ve yüksek stres altında büyüyen çocuklarda DEHB belirtilerinin daha belirgin hale geldiği görülmüştür.

DEHB tanısı nasıl konur?

DEHB tanısı, bireyin dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerinin kapsamlı bir değerlendirmesiyle konur. Bu süreçte uzmanlar, bireyin geçmişini, aile öyküsünü, gelişimsel sürecini ve günlük yaşamını etkileyen faktörleri detaylı şekilde inceler. Belirtilerin en az 6 aydır devam etmesi, bireyin yaşına uygun olmaması ve birden fazla ortamda (örneğin ev ve okul) görülmesi tanı için önemlidir. Aileden, öğretmenlerden ve bireyin kendisinden alınan bilgilerle birlikte davranış değerlendirme ölçekleri ve nöropsikolojik testler kullanılarak belirtiler sistematik bir şekilde değerlendirilir. Genellikle 4 yaşından önce çocukların hareketliliği ve mizacı sık değiştiği için, DEHB tanısı çoğunlukla okul çağında, özellikle 6 yaş ve sonrasında konulur. Ayrıca, anksiyete bozukluğu, öğrenme güçlüğü veya uyku sorunları gibi diğer durumların belirtileri taklit etme olasılığı dışlanır. Tanı süreci, psikiyatrist, çocuk psikiyatristi veya klinik psikolog gibi uzmanlar tarafından yürütülür ve bireyin ihtiyaçlarına uygun tedavi ve destek planı oluşturmak için kritik bir adım oluşturur.

DEHB tedavisi var mı?

DEHB tedavisi, bireyin yaşına, belirtilerinin şiddetine ve ihtiyaçlarına göre kişiselleştirilir ve genellikle ilaç tedavisi, terapi, eğitim desteği ve yaşam tarzı değişikliklerini içerir. İlaç tedavisinde, dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik gibi belirtileri yönetmeye yardımcı olabilecek ilaçlar kullanılır. Davranışsal terapi, bireylerin dikkat ve dürtü kontrolünü öğrenmesine ve olumlu davranışları pekiştirmelerine yardımcı olur. Eğitimde ise, bireyselleştirilmiş eğitim planlarıyla çocukların akademik başarılarını artırmak hedeflenir. Ayrıca, aile eğitimi, sağlıklı beslenme, düzenli egzersiz ve yeterli uyku, DEHB belirtilerini yönetmeye katkı sağlar. Tedavi süreci, genellikle sürekli izleme ve destek gerektirir, ancak etkili bir şekilde yönetildiğinde, DEHB'li bireylerin yaşam kalitesi önemli ölçüde iyileştirilebilir.

DEHB testi var mı?

DEHB tanısı için özgül bir test veya tahlil bulunmamaktadır. Tanı süreci, çocuğun geçmişine dair aileden alınan bilgiler, bebeklik döneminden itibaren belirtilerin izlenmesi ve günümüzdeki davranışlarının gözlemlenmesi ile şekillenir. Ayrıca, okul ve öğretmenlerden alınan bilgilerle desteklenen psikometrik testler kullanılır. Bu testler arasında CAS, WISC-R 4, WISC-R, MOXO ve Stanford-Binet gibi bilişsel değerlendirme testlerinin yanı sıra, okuma-yazma becerisi, kaygı düzeyi ve diğer ruhsal zorlukların ayırt edilmesine yönelik kişilik testleri de yer alır.

DEHB tanısı konulan birine nasıl davranılmalı?

1.     Empati Gösterin: DEHB'li bireyler, zaman zaman dikkatlerini odaklamakta güçlük çekebilir ve fazla hareketli olabilirler. Bu durum, onların isteksiz veya disiplinsiz olduğu anlamına gelmez. Onların yerine koyarak anlayışla yaklaşmak önemlidir.

2.     Net ve Basit İletişim Kurun: DEHB'li bireyler, karmaşık veya uzun açıklamaları takip etmekte zorlanabilirler. Kısa, net ve basit cümlelerle iletişim kurmak daha etkili olabilir.

3.     Sabırlı Olun: Dikkat eksiklikleri veya aşırı hareketlilik, bazen birinin sabrını zorlayabilir. Ancak sabırlı olmak, DEHB'li kişilerin güvenini kazanmanıza yardımcı olur ve olumlu bir etkileşim sağlar.

4.     Yapısal ve Düzenli Bir Ortam Sağlayın: DEHB'li bireyler, rutin ve yapıdan faydalanabilirler. Günlük aktivitelerinin düzenli ve tahmin edilebilir olması, kendilerini daha güvende hissetmelerine yardımcı olabilir.

5.     Olumlu Davranışları Takdir Edin: Dikkatlerini topladıkları, bir görevi tamamladıkları veya sosyal açıdan olumlu bir davranış sergiledikleri zaman ödüllendirici bir yaklaşım sergilemek, davranışları pekiştirmeye yardımcı olabilir.

6.     Fiziksel Hareketi Destekleyin: DEHB'li bireyler, bazen fazla hareket etmek zorunda hissedebilirler. Bu hareketi yapabilecekleri, dikkatlerini toplayabilecekleri bir ortam sağlamak önemli olabilir.

7.     Destekleyici Araçlar Kullanın: Zamanlayıcılar, notlar veya görsel hatırlatıcılar gibi araçlar, DEHB'li bireylerin organizasyon becerilerini artırmalarına yardımcı olabilir.

8.     Profesyonel Destek Sağlayın: DEHB tedavisi, genellikle terapi ve bazen ilaç tedavisi içerir. Uzmanların önerileri doğrultusunda, bu destekleri almalarını sağlamak önemlidir.