Hipertimezi nedir, belirtileri neler? Hipertimezi neden olur? Hipertimezi hakkında 8 soru cevap

Unutmama hastalığı olarak da bilinen hipertimezi nadir rastlanan bir sendrom. Dünya çapında sadece 61 kişinin bu sendromu sergilediği öngörülmektedir. Klinik Psikolog Şehnaz Tuna, hipertezimi nedenleri, belirtileri, tanısı ve tedavisine dair merak edilenleri anlattı. 

Hipertimezi nedir?

Yunanca kökeni Hyper (aşırı) ve thymesis (hatırlama) kelimelerinden türeyen “Hipertimezi” üstün bir otobiyografik belleğe sahip olan bireyin hayatındaki kişisel deneyimlerin ve olayların büyük çoğunluğunu ayrıntılarıyla hatırlayabildiği ve dünya üzerinde oldukça nadir rastlanan bir durumdur.

Kendilerine başvuran ve bilinen ilk hipertimezi vakasını temsil eden Amerikalı Jill Price ile çalışan Dr. Elizabeth S. Parker ve arkadaşları 2006 yılında Neurocase Dergisi’nde yayımladıkları çalışmada hipertimezi olgusunu “Aşırı Hatırlama Sendromu” olarak tarif etmiş ve sendromun iki ana özelliğini, “kişinin geçmişini düşünerek aşırı miktarda zaman harcaması” ve “kişinin geçmişinden belirli olayları hatırlama konusunda olağanüstü bir yetenek sergilemesi” olarak tanımlamışlardır.

Hipertimezi sendromuna sahip kişiler mükemmel bir şekilde çalışan otobiyografik bellekleri sayesinde ve beyinlerindeki depolama bölümünün olağanüstü kapasitesine bağlı olarak yaşadıkları neredeyse tüm olayları sanki dün olmuşçasına detaylarıyla ve doğru bir şekilde hatırlarlar. Highly Superior Autobiographical Memory (Son derece üstün otobiyografik hafıza) yani kısaca “HSAM” terimiyle de bilinen ve aynı zamanda “Unutmama Hastalığı” olarak da tanımlanan hipertimezide üstün otobiyografik belleğe sahip kişiler sadece kişisel değil, aynı zamanda tanık oldukları toplumsal olayları da aynı derecede bütün ayrıntılarıyla ve büyük bir doğruluk payıyla hatırlayabilmektedirler.

Araştırmacılar bu sendromun çeşitli hafıza teknikleri kullanılarak geliştirilen süper bellek durumundan hayli farklı olduğunu söylemektedirler. Çünkü hipertimezide kişiler herhangi bir çaba göstermeden olayları otomatik olarak hatırlayabiliyorlar. Ne kadar süre önce gerçekleştiği fark etmeksizin, geçmişte yaşadıkları olayları bütün ayrıntılarıyla ve doğru şekilde hatırlayabilen bu kişilerin yeni kavramları öğrenme hızları ise o kadar ayrıcalıklı değil. Hatta yapılan bilimsel çalışmalarda hipertimezisi olan kişilerin zekâ testlerinde genellikle ortalama puanlar aldıkları görülmüştür

Dünyada görülmesi sıklığı nedir?

İlk teşhisi 2006 yılında yapılan hipertimezi dünya genelinde nadir rastlanan bir olgudur. Görülme sıklığı henüz bilimsel olarak doğrulanmış olmadığı için farklı rakamlar telaffuz edilse de dünya çapında sadece 61 kişinin bu sendromu sergilediği öngörülmektedir.

Hipertimezi neden olur?

Dünya üzerinde az kişiyi etkilediği için kesin sebebine dair net bir bilimsel açıklama olmamakla beraber, araştırmacılar hipertimeziye neden olan faktörlerin biyolojik, genetik veya psikolojik olabileceğini öne sürüyorlar.

• Biyolojik faktör: Yapılan çalışmalar hipertimeziye sahip kişilerin beyinlerindeki amigdala bölgesiyle birlikte alt ve üst parietal lob gibi gibi alanlarda aktivitenin arttığını ortaya koymuştur. Hipertimezinin genel olarak ön beynin orta kısmı ve hipokampus bölgeleri ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Yapılan bir çalışmada hipertimezi sendromuna sahip kişilerin beyinlerinde amigdala bölgesinin normalden yüzde 20 daha büyük olduğu belirlenmiş ve otobiyografik hatırlama sırasında amigdala ile hipokampus ve diğer beyin bölgeleri arasında yoğun bir etkileşim olduğu gözlenmiştir. Yine başka bir çalışma, HSAM'li kişilerin beyinlerinin üst ve alt parietal lob gibi farklı bölgelerinde aktivite artışı olduğu öne sürülmüştür.
• Genetik faktör: Diğer bir teori ise hipertimezinin genetik olabileceğini savunmaktadır. Ancak bu sendromun genetik bir temele sahip olup olmadığı konusunda güncel araştırmalar halen devam etmektedir.
• Psikolojik faktör: Bazı araştırmacılar hipertimezinin psikolojik nedenlere sahip olabileceği teorisini önermektedirler. Bu teori hipertimezinin düşünce kalıpları ve davranışlar nedeniyle geliştiğini öne sürer. Araştırmacılar HSAM’li bireylerin hayal gücüne ve geçmişe takıntılı olmaya daha yatkın olduklarını bulmuşlardır. Yaşadıkları ve başından geçen olayları sürekli ve takıntılı bir şekilde düşünen kişiler bu olayları hatırlamaya daha yatkındırlar.  Bu olayları düzenli olarak düşünmek, onları hatırlama ve bu anıları koruma yeteneğinin güçlenmesine yardımcı olur. Her ne kadar araştırmalar ve araştırmacılar bu üç teorinin üstünde dursa da hipertimeziye neyin sebep olduğunu daha iyi anlamak ve bilimsel olarak kanıtlamak için günümüzde bu konudaki çalışmalar halen devam etmektedir.

Hipertimezi belirtileri neler?

Hipertimezisi olan kişiler geçmişte yaşadıkları sevinçler, kederler, kötü tecrübeler, kazalar, ölümler, mutluluklar ve  ayrılıklar gibi daha birçok olayı devamlı daha dünmüş gibi hatırlarlar ve bu durumu genellikle “kontrol edilemez” olarak ifade ederler. İnanılmaz bir otobiyografik belleğe sahip olmanın avantajıyla, yaşanan her gün hakkında tüm ayrıntıları kusursuz bir şekilde hatırlayabilirler; üstelik bunun için çok çaba harcamaları da gerekmez. Her ayrıntı hafızalarına kazınır, yaptıkları, söyledikleri, yedikleri, konuştukları tüm ayrıntıları kafalarında canlandırıp gözlerinin önüne getirirler ve tarihlerine kadar hatırlayabilirler. Ya da kendilerine bir tarih verildiğinde o tarihin hangi güne denk geldiğini, o tarihte yaşadıkları kişisel olayları (Örneğin “O gün okulda elektrikler kesilmişti ve kantinde peynirli tost yemiştik.”) veya o tarihte meydana gelen toplumsal olayları (Örneğin “Atletizm yarışmasında dünya birinciliği kazanmıştık.”) neredeyse o güne gitmiş gibi hatırlayabiliyorlar. Bazı araştırmacılar hipertimezisi olan bireylerin obsesif kompulsif bozukluğu (OKB) olan kişilerle bazı ortak özellikleri paylaştıklarını belirtmişlerdir. Örneğin HSAM’li bireyler tıpkı OKB’da olduğu gibi takıntılı eğilimler gösterebilmektedirler.

Hipertimezi risk faktörleri nelerdir?

Hipertimezi dünya üzerinde son derece nadir rastlanan bir durumdur. Bu kadar az vakanın olması kalıpların tanımlanmasını ve durumun nedenlerinin belirlenmesini zorlaştırmaktadır.  Bazı kişilerin neden hipertimezi sendromuna sahip oldukları halen çok açık ve net değildir. Nedenleri bilinmemekle birlikte bazı risk faktörleri olduğu öne sürülmektedir. Örneğin, bireyin geçmiş anılarını hatırlamaya dair takıntılı bir davranış sergilemesi hipertimezi oluşmasını tetikleyebilir. Ya da hipertimezisi olan kişilerin beyinlerinde sağ amigdalanın daha büyük olması ve amigdala ile hipokampus arasında gelişmiş bir bağlantının var olması gibi farklılıklardan söz edilebilir, ancak sadece bu özellik tek başına hipertimeziye neden olmayabilir. Kısacası risk faktörleri duyarlılığı artırabilir, ancak bunların varlığı sendromun sebebi olmak zorunda değildir. Kimin hipertimeziye yakalandığını veya bunun neden olduğunu belirlemek için daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.

Hipertimezinin zararları nelerdir?

Her şeyi hatırlamanın heyecan verici olduğu düşünülse de hipertimezide var olan önlenemeyen anı akışının gündelik hayatı sekteye uğratmasının yanı sıra sendroma sahip kişilerin yaşadıkları deneyimleri tüm detaylarıyla hatırlamalarının zamanla zihin yapılarında bozulmaya yol açtığı ve hayat kalitelerini ciddi anlamda düşürdüğü görülmüştür. Hipertimezi teşhisini ilk alan kişi olan Jill Price hatıralarını “kesintisiz, kontrol edilemez ve tamamen yorucu bir yük” olarak tanımlamıştır. Kötü olayların da sıklıkla hatırlandığı hipertimezi sendromuna sahip olan kişiler aynı zamanda hayatları boyunca onlarla kalabilecek zor olayları veya travmatik anıları bırakmakta zorluk çektikleri için bu durum depresyon, stres ya da kaygı gibi psikolojik sıkıntılara da yol açabilmektedir. Sürekli geçmiş yaşandığı için şimdiki zamana ya da geleceğe odaklanmak zorlaşabilir. Her olguda olduğu gibi hipertimezinin de sadece olumsuz etkilerinden bahsetmek doğru olmaz. Bu yeteneğin hiç kuşkusuz bazı avantajları da var. Tüm geçmiş deneyimleri aşırı ayrıntılarla hatırlama yeteneğine sahip olmak kişinin geçmişte yaptığı hataları tekrar etmesini engeller ve en güzel deneyimlerini yeniden yaşamasını sağlar. Kişi bu özelliği sayesinde birçok sektörde geniş bir bilgi birikimini özümseyebilir, hatırladığı tüm anılarla kendini daha iyi anlayabilir bu da özgüveninin artmasına ve kişinin daha iyi bir hayat yaşamasına yardımcı olur.

Hipertimezi tanısı

Hipertimezinin teşhis edilmesi için net ve resmi bir tanı yöntemi ya da bireysel bir tanı testi mevcut değildir ancak bellek testi, bilişsel testler, bireysel görüşmeler ve manyetik rezonans görüntüleme (MRI) gibi araçların bir kombinasyonundan faydalanabilinir.

Bu sendroma sahip kişiler bellek kapasitesini değerlendiren testler de dahil olmak üzere bilişsel testlerde genellikle normal düzeyde performans gösterdikleri için bu kişileri asıl farklı kılan kişisel ve psikolojik özellikleridir. HSAM’li bireyler kendileriyle ilgili geçmiş anıları bellekte kodlama ve hatırlama konusunda adeta takıntılı olmaları ve bu anıları zihinlerinde sıklıkla canlandırmaları ile ayırt edebilirler. Karmaşık hafıza testleri kişinin hipertimezisi olup olmadığının doğrulanmasına yardımcı olabilir. Ayrıca hipertimezisi olan kişilerin beyinlerinin belirli bölgelerinde hiperaktivite olduğu bulgusundan yola çıkılırsa doktorların potansiyel olarak bir kişinin HSAM'ye sahip olup olmadığını, hafıza testi yapılırken MRI taraması uygulayarak değerlendirebileceği de bir seçenektir.

Bu sendroma sahip kişilerin çok küçük yaşlarda da iyi bir hafızaya sahip olmaları beklendiğinden bu durumun nörolog veya psikolog gibi bir sağlık uzmanı tarafından daha fazla değerlendirme ve teste tabi tutulması da bir diğer alternatif olabilecektir. 

Hipertimezi tedavisi nasıl olur?

Hipertimezi dünya üzerinde çok az sayıda kişide görüldüğü için henüz bilimsel olarak kanıtlanmış bir tedavisi yoktur. Ancak aşırı hatırlamanın yol açabileceği beyin yorgunluğu ve stresle baş etmek için yoga ya da meditasyon gibi dinlendirici aktiviteler yapılabilir. Zihni sakinleştirmek için homeopatik ilaç desteğinden faydalanılabilinir. Ayrıca psikoterapi ortamında yürütülecek çalışmalarda hipertimezisi olan bireyle ruh sağlığı uzmanı eşliğinde zihin ve düşünce kontrol çalışmaları yapılabilir.